Ποιος είμαι, κύριε Παπαδιαμάντη;

Αποσπάσματα

[Στο διήγημα των 3.333 λέξεων ο αφηγητής συναντά τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη έναν αιώνα μετά τον θάνατό του σε μία παραλία της Χαλκιδικής, όπου πριν λίγο ο Σκιαθίτης έχει αποβιβαστεί από ένα καΐκι που τον έφερε από το νησί του. Έχει σκοπό να συνεχίσει μόνος του, περπατώντας, για τη μοναστική πολιτεία. Ο αφηγητής τον καλεί να συζητήσουν σε ένα καφενείο. Το βλέμμα του σταματά για λίγο στην κλειστή τηλεόραση. Ο διάλογος απλώνεται σε θέματα προσωπικά, υπαρξιακά, θεολογικά, ιστορικά και λογοτεχνικά. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης μιλά για το ταξίδι του στο Άγιο Όρος όταν ήταν νέος, για τα παιδικά του χρόνια, για τον Διονύσιο Σολωμό, για το λογοτεχνικό του έργο, για πολλά ακόμη θέματα. Ο αφηγητής τον ακούει προσεκτικά. Θέλει, μεταξύ άλλων, να τον ρωτήσει για το διήγημα «Όνειρο στο κύμα» –αν πρόκειται για αληθινή ιστορία– αλλά δεν προλαβαίνει, επειδή ο «κυρ-Αλέξανδρος» απομακρύνεται από τον χώρο μυστηριωδώς. (Πρώτη δημοσίευση στο περ. Οδός Πανός, τχ. 120, 2003, σ. 2-10. Δεύτερη δημοσίευση στο περ. Κουκούτσι, τχ. 4, 2011, σ. 105-113. Εκτενείς αναφορές για το διήγημα και αποσπάσματά του υπάρχουν στο βιβλίο του Διονύση Στεργιούλα Ο Φραντς Κάφκα και η Μοσχούλα, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2017.)]

*

Είναι αλήθεια ότι ταράχτηκα, όταν σ’ εκείνο το έρημο ακρογιάλι της Χαλκιδικής, μπροστά στα ερείπια του ναού του Ποσειδώνα, είδα τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη να έρχεται προς το μέρος μου βαδίζοντας αργά και έχοντας σκυμμένο το κεφάλι. Αρχικά σκέφτηκα ότι ίσως πρόκειται για απλή ομοιότητα, αφού είχε περάσει σχεδόν ένας αιώνας από την κοίμησή του στην όμορφη Σκιάθο. Τον χαιρέτησα. Τον ρώτησα ποιος είναι και από πού έρχεται. Είπε:

–Έρχομαι από τη Σκιάθο. Ένα ψαροκάικο με άφησε πριν λίγο σ’ αυτή την αμμουδιά. Αν κοιτάξεις στη θάλασσα, θα το δεις να απομακρύνεται. Ακολουθώντας τον αιγιαλό, σε δύο μέρες θα φτάσω στο Άγιον Όρος. Την τρίτη μέρα θα βρίσκομαι στη Σκήτη Καυσοκαλυβίων. Θα μπω στη σπηλιά του αγίου Μαξίμου και θα καθήσω στο ξύλινο κρεβάτι να ξεκουραστώ. Εκεί θα αναλογιστώ όσα πέρασαν και θα αποφασίσω για τη συνέχεια. Το ίδιο έκανα, όταν είχα επισκεφθεί πρώτη φορά το Όρος σε ηλικία εικοσιενός ετών.

Με κοίταξε με βλέμμα διαπεραστικό, σαν να εξέταζε τις μύχιες σκέψεις μου. Ένιωσα μία περίεργη ανασφάλεια. Υποχώρησα ένα βήμα, σαν να φοβόμουν την αλήθεια που διάβαζε μέσα μου. Για να καλύψω την αμηχανία που με είχε καταλάβει, του μίλησα έτσι:

–Θα είσαι κουρασμένος από το ταξίδι. Σ’ εκείνο το παλιό κτίσμα, ανάμεσα στη γέρικη ελιά και το κύμα, στεγάζεται ένα καφενείο. Έλα, αν θέλεις, να πιούμε κάτι και να κουβεντιάσουμε.

Έδειχνε ότι τον απασχολούν μυστηριώδεις σκέψεις, αλλά παρέμενε ήρεμος. Μίλησε χαμηλόφωνα:

–Πήγαινε εσύ, θα έρθω σε λίγο.

Τη στιγμή που έμπαινα στο καφενείο, τον είδα να κατευθύνεται στα ερείπια του αρχαίου ναού. Το κατάστημα ήταν σχεδόν άδειο. Μόνο μία παρέα ψαράδων και ο μεσήλικας καφετζής βρίσκονταν εδώ. Για μια στιγμή αμφέβαλα για την ειλικρίνειά του. Σκέφτηκα ότι δεν θα έρθει. Αμέσως θυμήθηκα τον ηλικιωμένο μοναχό στο διήγημα Η χήρα του νεομάρτυρος, που αποδέχτηκε μία ανάλογη πρόσκληση. Δε γελάστηκα. Μπήκε στο καφενείο με την άνεση του θαμώνα, κάθισε απέναντί μου και άρχισε να μου μιλά:

–Τίποτα δεν άλλαξε από τότε. Ποτέ δεν αλλάζει τίποτα. Ούτ’ εμείς αλλάζουμε. Μένουμε ίδιοι. Ο χρόνος μάς τιμωρεί και μας ταπεινώνει, επειδή δεν αλλάζουμε. Μας γεμίζει ρυτίδες. Κατά βάθος όμως εκείνος ταπεινώνεται από τη διάρκεια της παρουσίας μας.

Με κοίταξε και συνέχισε:

–Μόνο η ομοιογένεια της θάλασσας μας κάνει μέλη του ίδιου σώματος. Άλλος ψαρεύει σ’ αυτή, άλλος κολυμπά, άλλος ταξιδεύει, πρόκειται όμως για την ίδια θάλασσα. Η θάλασσα μας δίνει τα φτερά που χρειαζόμαστε, ώστε να βγούμε από την κατάσταση ύπνου, που την ονομάζουμε ζωή.

Τον άκουγα προσεκτικά, αλλά χωρίς να κατανοώ ό,τι έλεγε. Τον κοίταζα απορημένος. Ζήτησε από τον καφετζή να του βράσει φασκόμηλο. Όταν το έφερε στα χείλη του, το πρόσωπό του έλαμψε. Φάνηκε να απολαμβάνει το υγιεινό ρόφημα με το πρασινωπό χρώμα και τη χαρακτηριστική γεύση. Εισέπνευσε βαθιά. Κοίταξε τις εικόνες που κρέμονταν στους τοίχους: διαφημίσεις διαφόρων προϊόντων, μία ελαιογραφία με βάρκες και ένα αντίγραφο έργου του Σαλβαδόρ Νταλί σε χαρτί. Το βλέμμα του στάθηκε στην κλειστή τηλεόραση. Βρήκα την ευκαιρία να του μιλήσω:

–Από τότε πολλά άλλαξαν. Μα εσύ… πώς; Τι συνέβη;

Με το δεξί του χέρι μού έκανε νεύμα να σταματήσω. Είπε, με κάποια αδιόρατη θλίψη στο πρόσωπό του:

–Από τότε τίποτα δεν άλλαξε. Οι ίδιες φωνές μιλούν μέσα μας. Η θάλασσα έχει το ίδιο χρώμα. Είναι λυπηρό να…

Ένας ξαφνικός θόρυβος, που ακούστηκε από τον δρόμο, δεν μου επέτρεψε να διακρίνω τα λόγια του.

[...]

Ήθελα να του μιλήσω, αλλά είχα τόσα να πω, που δεν έβγαινε λέξη. Τον κοίταξα διερευνητικά, σαν να μην πίστευα ότι βρίσκεται μπροστά μου:

–Πεθαίνω κάθε μέρα κυρ-Αλέξανδρε. Είναι ένας δρόμος που όλο στενεύει. Μικραίνουν οι μέρες και ο ήλιος ξεθωριάζει. Νιώθω ότι ταξιδεύω και δε φτάνω πουθενά. Δεν ξέρω αν βρίσκομαι πιο κοντά στον προορισμό ή στο σημείο εκκίνησης. Θέλω να πάρω τον δρόμο της επιστροφής και να μην κάνω κύκλους γύρω από το τίποτα, όπως ο Έρωντας πάνω στο χιόνι. Ψάχνω για απαντήσεις, μα συναντώ αδιέξοδο. Έπεσε γύρω μου πυκνή ομίχλη.

Άκουγε προσεκτικά. Στο πρόσωπό του είχε απλωθεί μία άφατη γλυκύτητα. Χωρίς να είμαι σίγουρος, νομίζω πως τον άκουσα να μουρμουρίζει ένα γνωστό τροπάριο της άνοιξης. Συνέχισα να του μιλώ:

–Βέβαια, δεν είναι πάντα έτσι. Κάποιες στιγμές, όταν, κουρασμένος από τη μελέτη ή την εργασία μου, κλείνω τα μάτια, νιώθω μία αόρατη, ζεστή αγκαλιά να με κρατά, όπως όταν ήμουν βρέφος. Άλλες στιγμές ονειρεύομαι συζητήσεις με ανθρώπους που έφυγαν, που ανήκουν στο παρελθόν.

–Δεν υπάρχει παρελθόν, είπε. Έκανα πρώτη φορά αυτή τη σκέψη, όταν έφηβος διάβαζα Όμηρο, ταξιδεύοντας μαζί με τον Οδυσσέα σε άγνωστες θάλασσες και σε παράξενα νησιά. Αν έχεις διαβάσει προσεκτικά ό,τι έγραψα, θα το έχεις συμπεράνει αυτό. Δεν μπορώ να κρύβω, να κρατώ στο σκοτάδι, ό,τι αγαπώ. Εκτός από τον Θεό μου, δεν αγάπησα τίποτα, όσο αγάπησα τις λέξεις. Λειμώνες με άνθη και υπόγεια βλάστηση ήταν για μένα τα βιβλία των αρχαίων συγγραφέων. Ο Όμηρος, ένα θαλασσινό ταξίδι. Η λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, ένας ατέλειωτος ρεμβασμός, όσο και πόνος. Όταν ήμουν παιδί, έτρεχα ώρες μέσα στους ελαιώνες παίζοντας με τα άλλα παιδιά. Κάποτε κουραζόμουν και ξάπλωνα στη ρίζα μίας ελιάς ή σ’ έναν κεκλιμένο βράχο. Αργότερα, όταν ζούσα στην Αθήνα, κάθε φορά που άνοιγα ένα αγαπημένο βιβλίο, ένιωθα ότι περιπλανιέμαι στους ελαιώνες και στα λιβάδια των παιδικών μου χρόνων. Οι λέξεις, όπως τ’ αγριολούλουδα και τα βότανα των αγρών, έχουν το δικό τους άρωμα. Και έχει, η κάθε μία, τη δική της μουσική. Άκουγα τον πατέρα μου, που ήταν ιερέας, να μου μιλά για θαύματα και σημεία, για τους συμβολισμούς των ιερών σκευών, για το σώμα που λέγεται εκκλησία, του οποίου εμείς αποτελούμε μέλη. Όλα αυτά τα καταλάβαινα κάπως, αλλά για μένα εκκλησία ήταν οι λέξεις που άκουγα τη Μεγάλη Παρασκευή και την Κυριακή του Πάσχα, τα λουλούδια του επιταφίου, τα τροπάρια των Χριστουγέννων, τα ιερά βιβλία που με κάθε ευκαιρία διάβαζα. Για μένα εκκλησία ήταν οι αγιογραφίες στα ξωκλήσια του νησιού μου, η βυζαντινή μουσική, το λευκό χρώμα των ναών.

–Και ο έρωτας κυρ-Αλέξανδρε; Η άνοιξη; Το έαρ που ανατέλλει μέσα μας απρόσμενα; Το αναπάντεχο σκίρτημα όταν νομίζουμε ότι όλα ελέγχονται από τη λογική;

Ένα απροσδιόριστο –σχεδόν ειρωνικό– χαμόγελο σχηματίστηκε στο πρόσωπό του. Τότε του είπα:

–Και ο θάνατος;

–Αν σου έλεγα ότι ο θάνατος είναι μέρος της ψευδαίσθησης που ονομάζουμε ζωή, θα ήταν μία εύκολη απάντηση. Όμως, το θνητό μέρος προϋποθέτει και ένα αθάνατο στοιχείο μέσα μας.

[...]

Δεν ήξερα τι να πω και τον άφησα να συνεχίσει.

–Από μικρό παιδί, όταν κοίταζα τη θάλασσα, αισθανόμουν ελεύθερος. Ελευθερία ένιωθα και στα βουνά. Εκείνο όμως που έζησα κατά την ολιγόμηνη παραμονή μου στο Άγιον Όρος, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1872, ήταν κάτι μοναδικό. Μία φωνή με καλούσε να μείνω εκεί για πάντα. Παρατηρούσα με τις ώρες τις ζωγραφιές του Πανσέληνου, του Θεοφάνη και των ανώνυμων αγιογράφων. Είδα εικόνες που διηγούνταν ιστορίες χωρίς τέλος. Άκουγα τους μοναχούς να ψάλλουν και μαζί τους έψαλλαν οι κεκοιμημένοι γέροντές τους. Όταν ήμουν νέος, δεν έβλεπα το δέντρο, αλλά τους χυμούς που κυλούσαν μέσα του. Δεν έβλεπα τα βουνά, αλλά τα ερεβώδη σπήλαια εντός τους. Πίσω από τα μάτια των συνομιλητών μου έβλεπα τα συναισθήματά τους. Μέχρι που κουράστηκα και ένιωσα τυφλός. Μόνο όταν ένιωσα τυφλός, είδα το φως που διασπά τα διλήμματα και διαπερνά την ύλη. Μόνο τότε μπόρεσα να καταλάβω τα ακατανόητα πιο πριν για μένα κείμενα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Μία φλόγα καίει στην καρδιά εκείνων που ζουν χωρίς επανάπαυση, μία λάβρα.

Ξαφνικά γύρισε το κεφάλι του προς την είσοδο. Κοίταξα κι εγώ. Είδα τον Διονύσιο Σολωμό να μπαίνει στο καφενείο και να στέκεται για μία στιγμή ακίνητος στο κέντρο του χώρου, κάτω από το φωτιστικό της οροφής, σαν να έψαχνε κάποιον ή κάτι. Αντάλλαξαν μεταξύ τους ένα σχεδόν συνωμοτικό βλέμμα, που ισοδυναμούσε με χιλιάδες λέξεις. Μου φάνηκε ότι αυτό το βλέμμα συνοδευόταν από μία αδιόρατη κίνηση του κεφαλιού και των δύο, από ένα υπαρκτό και συνάμα ανύπαρκτο νεύμα. Ο ποιητής κοίταξε τον πεζογράφο, σαν να κοίταζε ένα οικείο πρόσωπο. Χωρίς να πει ούτε μία λέξη, έφυγε το ίδιο αθόρυβα, όπως όταν είχε έρθει.

[...]

Τώρα περιεργαζόμουν με μεγαλύτερη προσοχή τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Θα μπορούσε κανείς να τον περάσει για ιερωμένο. Φορούσε μαύρα ρούχα και μαύρα παπούτσια. Κι όμως, σε μία στιγμή νόμισα ότι τον είδα ντυμένο στα λευκά. Έτριψα τα μάτια μου και διαπίστωσα ότι είχα κάνει λάθος. Για λίγο χάθηκα στους συλλογισμούς μου. Βυθίστηκα σε σκέψεις παράξενες και άφησα τη φαντασία να με παρασύρει μακριά. Μέσα σε δευτερόλεπτα πέρασαν από το μυαλό μου εικόνες απείρου κάλλους, σκηνές στις οποίες ήμουν πρωταγωνιστής και άλλες με τοπία γεμάτα διάφανο λευκό φως. Δεν μπόρεσα να αφεθώ περισσότερο, επειδή το φως άρχισε σιγά σιγά να χάνει τη λευκότητα και την ομορφιά του και να αντικαθίσταται από ένα φως αλλιώτικο, με απόχρωση κόκκινη, ένα φως που με τρόμαξε και με έκανε να ξυπνήσω από τη σύντομη νάρκη. Αυτό, το δεύτερο φως, έκανε την καρδιά μου να χτυπά γρήγορα, σαν να ήταν έτοιμη να σπάσει, όπως όταν βλέπουμε ένα κακό όνειρο ή όταν κάποιος ή κάτι μας ξυπνά απότομα από τον γλυκό ύπνο. Πέρασαν μερικές στιγμές, ώσπου να συνέλθω.

Κοίταξα προς τον γέροντα. Η θέση του ήταν άδεια. Έριξα μία βιαστική ματιά στο εσωτερικό του καφενείου. Μόλις διαπίστωσα ότι έλειπε, έτρεξα έξω και κοίταξα προς όλες τις κατευθύνσεις ως τον ορίζοντα. Ήθελα να τον ρωτήσω κάτι ακόμη: είχε στ’ αλήθεια κρατήσει στα χέρια του το γυμνό κορμί της Μοσχούλας, όταν ήταν δεκαοκτώ ετών; Η ανάμνηση του κορμιού ενός κοριτσιού ήταν πραγματικά ο λόγος που δεν έγινε μοναχός τότε, το καλοκαίρι του 1872; Είχε γράψει για εκείνη τη συνάντηση: «Ήτον απόλαυσις όνειρον, θαύμα. Είχεν απομακρυνθεί ως πέντε οργυιάς από το άντρον, και έπλεε, κ’ έβλεπε τώρα προς ανατολάς, στρέφουσα τα νώτα της προς το μέρος μου. Έβλεπα την αμαυράν και όμως χρυσίζουσα αμυδρώς κόμην της, τον τράχηλόν της τον εύγραμμον, τας λευκάς ως γάλα ωμοπλάτας, τους βραχίονας τους τορνευτούς, όλα συγχεόμενα, μελιχρά και ονειρώδη εις το φέγγος της σελήνης. Διέβλεπα την οσφύν της την ευλύγιστον, τα ισχία της, τας κνήμας, τους πόδας της, μεταξύ σκιάς και φωτός, βαπτιζόμενα εις το κύμα. Εμάντευα το στέρνον της, τους κόλπους της, γλαφυρούς, προέχοντας, δεχομένους όλας της αύρας τας ριπάς και της θαλάσσης το θείον άρωμα. Ήτον πνοή, ίνδαλμα αφάνταστον, όνειρον επιπλέον εις το κύμα· ήτον νηρηίς, νύμφη, σειρήν, πλέουσα, ως πλέει ναυς μαγική, η ναυς των ονείρων…».

Παρόλο που ο ήλιος μεσουρανούσε και τίποτα δεν εμπόδιζε το βλέμμα να εξερευνήσει την ακτή σε μήκος εκατοντάδων μέτρων, εκείνος δεν φαινόταν πουθενά, σαν να είχε χαθεί από προσώπου γης. Μόνο τότε μπόρεσα να ψιθυρίσω:

–Ποιος είμαι, κύριε Παπαδιαμάντη;

Διονύσης Στεργιούλας

Έργο του αγιογράφου Κωνσταντίνου Σαμοΐλη

Η τέχνη του συλλέκτη

Για το βιβλίο του Σωτήρη Τσούκαλη, Η εξομολόγηση ενός συλλέκτη, έκδοση Πινακοθήκης Γρηγοράκη, σελ. 40, Αθήνα 2005.

Η Εξομολόγηση ενός συλλέκτη είναι μία εκτενής επιστολή που στέλνει ο συγγραφέας στον φίλο του Νίκο Γρηγοράκη, θέλοντας να τον ευχαριστήσει για όσα του δίδαξε σε σχέση με την τέχνη της χαρακτικής. Την έκδοση, που κυκλοφόρησε στον περιορισμένο αριθμό των 200 αντιτύπων, επιμελήθηκε ο αποδέκτης της επιστολής (που γράφει και τον πρόλογο) και την προσφέρει ως αντιχάρισμα στον Σωτήρη Τσούκαλη. Ο Τσούκαλης (γενν. 1928), ένας από τους σημαντικότερους συλλέκτες χαρακτικών στην Ελλάδα, ζει στη Θεσσαλονίκη και έχει παρουσιάσει μέρος της συλλογής του στην Πινακοθήκη της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και σε εκθέσεις που έγιναν στα πλαίσια των «Δημητρίων» και της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 1997». Η επιστολή, παρά την ιδιαιτερότητα του θέματος και τις πολλές αναφορές στην τέχνη της χαρακτικής, αποτελεί, λόγω της ποιότητας γραφής και του εξομολογητικού ύφους, υπόδειγμα λογοτεχνικού κειμένου. Το μεγάλο ενδιαφέρον ωστόσο βρίσκεται στο περιεχόμενο. Ο Σ. Τσούκαλης αναφέρεται στην αγάπη του για τη χαρακτική, εστιάζοντας σε συγκεκριμένα γεγονότα, όπως π.χ. την επίσκεψή του, στις αρχές της δεκαετίας του 1940, στο σπίτι του Πολύκλειτου Ρέγκου, κατά την οποία αγόρασε τις πρώτες του ξυλογραφίες. Μέσα σε έξι δεκαετίες η συλλογή του έφτασε να αριθμεί περισσότερα από 1500 έργα χαρακτικής (κυρίως ξυλογραφίες) και τουλάχιστον 2000 πίνακες ζωγραφικής, τα περισσότερα γνωστών Ελλήνων δημιουργών.

Οι απόψεις του για την τέχνη του ζωγράφου και για την «τέχνη» του συλλέκτη είναι άκρως ενδιαφέρουσες, αφού αποτελούν το επιστέγασμα μιας ολόκληρης ζωής αφιερωμένης στη ζωγραφική και τη χαρακτική. Μία από τις αλήθειες που προκύπτουν από την ανάγνωση του βιβλίου είναι ότι ένας συλλέκτης έργων τέχνης κρίνεται σημαντικός όχι τόσο εξαιτίας του μεγάλου αριθμού ή της εμπορικής αξίας των έργων που συλλέγει όσο εξαιτίας του ύφους που αποκτά με τον καιρό η συλλογή. Και το ύφος της συλλογής οφείλεται αποκλειστικά στο ψυχικό του ξόδεμα. Ο Σωτήρης Τσούκαλης ήταν για σαράντα χρόνια υπάλληλος του ΚΤΕΛ Φλωρίνης-Γρεβενών στη Θεσσαλονίκη. Μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς πόσα στερήθηκε και πόσες δυσκολίες αντιμετώπισε για να έχει ως αντιστάθμισμα τη χαρά του συλλέκτη, που την περιγράφει ως μία μοναδική σχέση επικοινωνίας με το εκάστοτε νέο έργο που αποκτούσε. Με τον καιρό όμως η συλλογή απορροφά τόσο τον ιδιοκτήτη της, που γίνεται ο μοναδικός σκοπός της ύπαρξής του. Η συλλογή, με τρόπο όχι πάντα εμφανή, υποκαθιστά σταδιακά τον συλλέκτη, που το πρόσωπό του αντικαθίσταται από τα έργα που κατέχει. Όταν κοιτάξει στο παρελθόν, θα αντικρίσει μόνο στιγμές απόκτησης σημαντικών έργων, στιγμές κρυφής ή φανερής χαράς, που συνοδεύονται από γραμμές, χρώματα και σχήματα που δημιούργησε η φαντασία των καλλιτεχνών.

Το μυστικό της ύπαρξης μιας συλλογής τέτοιας έκτασης και ποιότητας έμεινε κρυφό για πολλά χρόνια. Ο Τσούκαλης φύλαγε τα έργα στο πατάρι του πρακτορείου λεωφορείων Φλωρίνης και σε άλλα «έντιμα στέκια» στη Θεσσαλονίκη, χωρίς κανείς εκτός από τον ίδιο να γνωρίζει την ύπαρξή τους. Κάποτε όμως φτάνει η ώρα του προβληματισμού για το μέλλον της συλλογής, για την «αποκατάστασή» της, με τον ίδιο τρόπο που κάποιοι ονειρεύονται την αποκατάσταση των παιδιών τους. Φαντάζεται ότι της ταιριάζει ένας ωραίος χώρος, όπου θα έχει πρόσβαση το μεγάλο κοινό. Έχοντας όμως αφοσιωθεί αποκλειστικά στον ευγενή του σκοπό, δεν αντιλαμβάνεται ότι έχουν κοπεί τα νήματα της επικοινωνίας με τον έξω κόσμο και ιδιαίτερα με εκείνους που «κινούν τα νήματα» των πολιτιστικών δρωμένων. Πώς θα επικοινωνήσει με όλους αυτούς τους συχνά ανίδεους που διοικούν, χωρίς ευαισθησίες, μόνο με μία ψυχρή, τεχνοκρατική αντίληψη, πολιτιστικά ιδρύματα και οργανισμούς; Το αδιέξοδο που διακρίνεται στο βάθος τον κάνει απαισιόδοξο και τον οδηγεί σε σκέψεις όπως η αυτοκτονία με την ταυτόχρονη καταστροφή των έργων, που δεν πρέπει να πέσουν σε «βέβηλα» χέρια. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει και μία αμυδρή ελπίδα ότι κάτι καλό προδιαγράφεται από τις άγνωστες δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο – από τις πλατωνικές Ιδέες θα έλεγε κανείς. Αυτή η ελπίδα δίνει ζωή στον συλλέκτη και τον κρατά όρθιο όσο ζει, επειδή ξέρει ότι πρέπει να μείνει δυνατός ως το τέλος. Το οφείλει στα έργα που συνέλεγε μια ολόκληρη ζωή και στις μικρές και μεγάλες χαρές που αυτά του χάρισαν. 

Διονύσης Στεργιούλας

[Η βιβλιοπαρουσίαση είχε δημοσιευτεί ανυπόγραφη στο περιοδικό Οδός Πανός, τχ. 136, Απρίλιος-Ιούνιος 2007, σ. 245-246.]

Κυκλική αφήγηση, λογοτεχνικό υπερκείμενο

Για το μυθιστόρημα του Γιάννη Καισαρίδη «Αποτομή» (εκδ. Νησίδες).

ία διευρυμένη θεατρική σκηνή με φόντο την Ελλάδα του εικοστού αιώνα. Ο χωρίς τέλος μόχθος των αγροτών της ελληνικής επαρχίας πριν η τεχνολογία διευκολύνει τις δραστη-ριότητές τους. Η μεταφυσική δύναμη που συνδέει τα μέλη μίας οικογένειας, ζώντες και κεκοιμημένους, πρόσφυγες στον χώρο και στον χρόνο. Το ποτάμι που κυλά ασταμάτητα, όπως ο χρόνος, άλλοτε ως μέρος του σκηνικού και άλλοτε ως βουβό πρόσωπο της ιστορίας. Τα περιστέρια με τις ελεύθερες πτήσεις τους και την επιστροφή τους στο σημείο από το οποίο ξεκίνησαν. Πρόσωπα που αθόρυβα εισέρχονται και αθόρυβα αποχωρούν. Μικρές ιστορίες που συνθέτουν μια υπερ-ιστορία ή ένα υπερκείμενο. Ρευστά, κινούμενα όρια και έλλειψη γραμμικότητας. Ένα πλήθος αφηγηματικών κύκλων που αρχίζουν από το τέλος τους και τελειώνουν στην αρχή τους. Τηρουμένων των αναλογιών, ένα λογοτεχνικό περιβάλλον γερμανικού και σολωμικού ρομαντισμού του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, με την περιγραφή σκηνών συχνά ζοφερών και με επιρροές από νεοπλατωνικές και άλλες φιλοσοφικές απόψεις. Μία καταγραφή της νεότερης ιστορίας ιδωμένης μέσα από τον πυρήνα της, από την πλευρά των θυμάτων της.

Η παράμετρος χρόνος είναι αδύναμη στο μυθιστόρημα, επειδή διαρκώς προβάλλονται έννοιες και καταστάσεις που καταργούν ή μηδενίζουν τον χρόνο: ο πόνος, τα τραύματα, ο ανθρώπινος παράγοντας. Δεν υπάρχουν πρωταγωνιστές και όλοι παρουσιάζονται ευάλωτοι στο σχέδιο της μοίρας. Η πορεία προς το μέλλον δεν διαφέρει από την επιστροφή στο παρελθόν, στις πηγές των πρώτων αναμνήσεων και των πρώτων τραυμάτων. Η αδυναμία θεωρητικής απάντησης στο μεγάλο ερώτημα που αφορά τον άνθρωπο και την πηγή της φθοράς, οδηγεί στην εστίαση σε συγκεκριμένα κομβικά γεγονότα, που ίσως απαντούν εν μέρει σε αυτό. Η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας ταυτόχρονα με τη μικρασιατική καταστροφή λειτουργεί ως ένας ασκός του Αιόλου, με επιπτώσεις τραγικές, που θα διαρκέσουν πολλές δεκαετίες.

Το ψηφιδωτό των ανθρώπινων πράξεων και συμβάντων που δημιουργεί ο συγγραφέας περιλαμβάνει έναν γάμο που θυμίζει «εξόδιο τελετή», δολοφονίες κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, παιχνίδια παιδιών, θρησκευτικές και εορταστικές εκδηλώσεις, παγανιστικής προέλευσης έθιμα των ορθοδόξων χριστιανών, οικογενειακές συναθροίσεις, θρύλους που επαληθεύονται. Η οικογενειακή ιστορία, που αναδεικνύεται εδώ πιο περιεκτική και πιο τραγική από την εθνική και την παγκόσμια, έχει τις ήττες και τους θριάμβους της, τις επικές μάχες, τις επετείους και τις μαύρες σελίδες της, τους ήρωες και τα θύματά της. Ο αφηγητής γνωρίζει τα πάντα και κατά περίπτωση αποκαλύπτει, κρύβει ή δίνει μη επαρκείς πληροφορίες, σαν να μάχονται μέσα του αντίρροπες δυνάμεις στην προσπάθειά του να καταλήξει και ο ίδιος σε συμπεράσματα ή σαν να πρόκειται για έναν γρίφο, για ένα μυστήριο, που ο αναγνώστης θα δοκιμάσει να προσεγγίσει μόνο αν το επιθυμεί. Ίσως θα ταίριαζαν για τον αφηγητή τα λόγια του Ηράκλειτου: «ούτε λέγει ούτε κρύπτει αλλά σημαίνει».

Όπως και στη ζωή, πολλά κεφάλαια παραμένουν για πάντα ανοιχτά, ενώ σε άλλα που κλείνουν, από το τέλος τους ξεκινούν νέες ιστορίες. Το νήμα δεν κόβεται ποτέ, και αφού το μέλλον είναι ήδη παρελθόν, ο θάνατος κάποιων προσώπων δεν διαφοροποιεί την ύφανση και το σχέδιο της αφήγησης. Τα ίχνη τους παραμένουν νωπά σ’ εκείνους που κάποτε συνδέθηκαν μαζί τους. Οι νεκροί επιστρέφουν ξανά και ξανά στη σκέψη των ζώντων, των οποίων τη φαντασία καλύπτουν με την απουσία τους. Για τους ζώντες μοιάζει να μην υπάρχει ο έξω κόσμος. Αλληλεπιδρούν μόνο με τα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος και με τους νεκρούς τους. Η λήθη είναι λήθη μόνο φαινομενικά. Το παρόν κρύβει στα σπλάχνα του μία χαώδη σύνθεση εικόνων, εμπειριών και συνειρμών του παρελθόντος, που έχουν αυτονομηθεί από τον έλεγχο της λογικής σκέψης, περιμένοντας τη στιγμή της επιστροφής, τη στιγμή που θα πρωταγωνιστήσουν ξανά.

Η αφήγηση χαρακτηρίζεται από αέναη κυκλικότητα. Τα πρόσωπα, όπως και οι πράξεις τους, συνδέονται μεταξύ τους μέσω είτε λογικών και επαληθεύσιμων είτε απροσδιόριστων ή υπερφυσικών οδών επικοινωνίας. Ο αναγνώστης έχει την εντύπωση ότι διαβάζει μία αρχαία τραγωδία, που όλο πλησιάζει στο τέλος της και όλο παίρνει παράταση. Πολλοί θάνατοι, «αποτομές» μεταφορικά και κυριολεκτικά. Και ο λόγος, με τα πολλά στοιχεία προφορικότητας που περνούν στη γραφή, να δοκιμάζει και να δοκιμάζεται σε άγνωστα μονοπάτια, που άλλοτε οδηγούν σε κάποιον προορισμό και άλλοτε απλώς διερευνούν το περιβάλλον γλωσσικό τοπίο.

[Πρώτη δημοσίευση: BookPress - 19.10.2018 
https://www.bookpress.gr/kritikes/elliniki-pezografia/kaisaridis-giannis-nisides-apotomi-kaisaridis]

Αδιέξοδα*

Ξυπνώ και βλέπω μπροστά μου ένα τείχος. Το τείχος αυτό με περιβάλλει κάθε στιγμή. Ίσως να μην είναι τίποτα περισσότερο από ένα δημιούργημα της φαντασίας μου. Κι όμως, να 'το πάλι μπροστά μου, να παίρνει τη μορφή μεσαιωνικού κάστρου και μέσα του να με φυλακίζει. Κόβει τα φτερά του έρωτα, κόβει τα φτερά των ονείρων και με προσγειώνει στην πεζή καθημερινότητα. Τότε αντιλαμβάνομαι πόσο μόνος είμαι σ’ αυτόν τον πλανήτη των έξι δισεκατομμυρίων ψυχών, σ’ αυτόν τον πλανήτη με τις ατέλειωτες μνήμες και τους απαισιόδοξους στίχους των ποιητών:

«Χωρίς περίσκεψι, χωρίς λύπη, χωρίς αιδώ

  μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.»1

Ψάχνω τους τρόπους και τις λύσεις. Αναζητώ την προσωπογραφία μου:

«Ποιος αλήθεια είμαι εγώ και πού πάω

  με χίλιες δυο εικόνες στο μυαλό;»2

Αναζητώ την προσωπογραφία μου. Καθρέφτης είναι τα μάτια των άλλων. Κάθε ψηφίδα απαντά σε ένα ερωτηματικό. Όμως το ψηφιδωτό δεν τελειώνει, επειδή το σχέδιο δεν είναι προκαθορισμένο. Αλλάζει ανάλογα με τις διαθέσεις των άλλων. Εκείνοι είναι που με διαμορφώνουν. Έτσι η προσπάθεια γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Απρόβλεπτα εμπόδια κλείνουν κάθε στιγμή τον δρόμο. Και φτάνω να βρίσκομαι απομονωμένος, όχι μόνο από τους άλλους, μα και από τον εαυτό μου:

«Μα ο εαυτός μου μια βραδιάν εμπρός μου θα υψωθεί
  και λόγο ως ένας δικαστής στυγνός θα μου ζητήσει»3

Κάθε προσπάθεια για κάτι καλύτερο οδηγείται στην αποτυχία. Και ακολουθούν μέρες πιο σκοτεινές. Ποτέ δεν θα πάψω να προσπαθώ. Όπως ο Δαίδαλος, αργά και μεθοδικά θα φτιάξω τα δικά μου φτερά, για να πετάξω πάνω από τα τείχη, πάνω από τον λαβύρινθο, στην ελευθερία:

«[…] και αν έπεσεν
  ο πτερωθείς κ’ επνίγη 
  θαλασσωμένος·  
  Αφ’ υψηλά όμως έπεσε,
  και απέθανεν ελεύθερος.»4

[*Πρώτη δημοσίευση: Διονύσης Στεργιούλας, Οι μαθητευόμενοι της οδύνης, εκδ. Οδός Πανός, Αθήνα 1995, σσ.87-88.]

1. Κ. Π. Καβάφης, «Τείχη».
2. Δ. Σαββόπουλος, «Ωδή στον Γεώργιο Καραϊσκάκη».
3. Νίκος Καββαδίας,  «Mal du départ».
4. Ανδρέας Κάλβος, «Εις Σάμον».

Στο άγνωστο νησί*

Με το επτάστιχο αυτό επίγραμμα
αποχαιρέτησε ο μαθητής τον δάσκαλό του
τον φημισμένο εκλιπόντα ποιητή.
Ένας κοινός τους φίλος τού το ζήτησε.
Το έγραψε μέσα σε λίγην ώρα
και το παρέδωσε με δισταγμό κι αμφιβολίες.
«Αλχημιστής δεινός και παθιασμένος
στη μέθη της ποιήσεως δοσμένος
άνοιγε τα χειρόγραφα και κολυμπούσε
και δεν λυπόταν, όταν ναυαγούσε.
Στο άγνωστο νησί που τώρα ζει
δεν νοσταλγεί του κόσμου τη βοή
γιατί έχει τις λέξεις του μαζί του.»

[*πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Θευθ, τχ. 7 (Ιούνιος 2018), σελ. 68]

Αφιέρωμα στον Κώστα Καρυωτάκη

Με αφιέρωμα στον Κώστα Καρυωτάκη κυκλοφορεί το τεύχος 179 του περιοδικού Οδός Πανός (επιμέλεια: Γιώργος Πετρόπουλος). 

Περιεχόμενα αφιερώματος:

 
Σωκράτης Μελισσαράτος 

"Η κοινωνική διάσταση της ποίησης του Κώστα Καρυωτάκη"

"Ο Κώστας Καρυωτάκης και η εποχή του"

Ιάκωβος Θήρας Καραμολέγκος

"Ο ερωτικός Καρυωτάκης"

Γιώργος Πετρόπουλος

"Η θάλασσα στην ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη"

Ιωάννης Φατούρος

"Θάνατος και μελαγχολία στο έργο του Κώστα Καρυωτάκη"

Γιώργος Πετρόπουλος

"Το μεταφραστικό έργον του Κώστα Καρυωτάκη"

Παναγιώτης Γούτας

"Σαν τάφοι τ' αδειανά σας τα κρεβάτια"

Διονύσης Στεργιούλας

"Κώστας Καρυωτάκης: Ένας απρόσμενος διάλογος"

Γιώργος Μεταξάς

"Στον αυτόχειρα της Πρέβεζας"

Άνθρωποι αντιδάνεια*

  



Φεύγουν μακριά κι όταν γυρίζουν
δεν είναι οι ίδιοι και κανείς
δεν τους αναγνωρίζει μες στα ξένα ρούχα,
τους ξένους τρόπους, την παράξενη φωνή. 
H μάνα τους έχει πεθάνει από καιρό 
τους έχουνε ξεχάσει οι συγγενείς
μα κάτι ανήσυχο μέσα στο βλέμμα τους
και κάτι ακίνητο στην κίνησή τους
δείχνουν πως το μεγάλο τους ταξίδι
κάποτε είχε ξεκινήσει από εδώ.

[*πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Θευθ, τχ. 7 (Ιούνιος 2018), σελ. 68]

"Συγγραφείς στον Παράδεισο της μνήμης"

Το Σάββατο 2.6.2018, ώρα 2μμ., η τηλεοπτική εκπομπή του Στέλιου Λουκά "Ένα βιβλίο Ένα ταξίδι" (TV100) παρουσιάζει ένα αφιέρωμα σε λησμονημένους συγγραφείς (πεζογράφους & ποιητές) με τίτλο "Συγγραφείς στον Παράδεισο της μνήμης". Η εκπομπή προβάλλεται τόσο μέσα από τη συχνότητα της Δημοτικής Τηλεόρασης Θεσσαλονίκης όσο και διαδικτυακά.

Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος μιλούν:

-ο Γιάννης Ατζακάς για τον Δημήτρη Χατζή

-η Ζωή Σαμαρά για τη Ζωή Καρέλλη

-ο Σταύρος Ζαφειρίου για τον Αργύρη Χιόνη

-η Έλσα Κορνέτη για τον Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου

-η Αλεξάνδρα Μπακονίκα για τον Γιώργο Ιωάννου
-ο Βαγγέλης Τασιόπουλος για τον Κλείτο Κύρου
-ο Διονύσης Στεργιούλας για την Ανθούλα Σταθοπούλου-Βαφοπούλου

-η Χλόη Κουτσουμπέλη για τον Ε. Χ. Γονατά

-ο Μανόλης Ξεξάκης για τον Ηλία Πετρόπουλο
-ο Παναγιώτης Δόικος για τον Δημήτρη Καπετανάκη

-ο Τάσος Αρβανιτάκης για τον Γιώργο Θέμελη.

15η Διεθνής Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης - Πρόσκληση

Πέμπτη 3 Μαΐου | 16.00 | Αίθουσα Ε.Ι.Π. | Περίπτερο 15

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ 

«Θευθ. Οι δύο όψεις της γραφής»

Ομιλητές:  

Ζωή Βερβεροπούλου, θεατρολόγος, επίκ. καθηγήτρια Α.Π.Θ.,

Αρχοντούλα Διαβάτη, πεζογράφος, ποιήτρια,

Έλσα Κορνέτη, ποιήτρια,

Μαρία Λιτσαρδάκη, διευθύντρια «Θευθ», αν. καθηγήτρια Α.Π.Θ.,

Ευτυχία-Αλεξάνδρα Λουκίδου, ποιήτρια, δοκιμιογράφος,

Κωνσταντίνος Μπούρας, ποιητής, θεατρολόγος, κριτικός,

Αλεξάνδρα Μυλωνά, συγγραφέας, σκηνοθέτις,

Τούλα Παπαπάντου, μεταφράστρια, καθηγήτρια αγγλικής,

Μαρία Πολίτου, ποιήτρια, φιλόλογος,

Ζωή Σαμαρά, διευθύντρια «Θευθ», ομ. καθηγήτρια Α.Π.Θ., ποιήτρια,

Διονύσης Στεργιούλας, συγγραφέας.

*Χαιρετισμό θα απευθύνει και ο συγγραφέας Γιάννης Κιντάπογλου, 

 ιδιοκτήτης-διευθυντής των εκδόσεων Ρώμη.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΩΜΗ

Μόνο για τα βιβλία (851 μ.Χ.)

Ο ακέραιός του χαρακτήρας

η μεγάλη του πίστη

και η φήμη του ότι κατανοεί

ακόμη και τα πλέον δύσκολα

έκρυβαν τέλεια το μυστικό

που τόσα χρόνια κουβαλούσε μέσα του.

Στον χώρο της βιβλιοθήκης

που ήταν για εκείνον ένας δεύτερος ναός

(εκεί όπου συνήθιζε να μελετά

όταν οι άλλοι αναπαύονταν)

μονολογούσε κάθε τόσο χαμηλόφωνα:

“Μόνο για τα βιβλία

βρίσκομαι σήμερα εδώ

στην πάνσεπτη και περιώνυμη μονή

για τα βιβλία που έλειπαν

από το φτωχικό μου σπίτι

για τα βιβλία που ποτέ δεν θα έφταναν

στο αγαπημένο μου μικρό χωριό.”

Αυτές τις σκέψεις έκανε

κι ύστερα μελετούσε με ιερή προσήλωση

έργα του Πρόκλου και του Πλάτωνα

έργα του Εφραίμ του Σύρου και του Ωριγένη.

[Διαβάστηκε στην τηλεοπτική εκπομπή του Στέλιου Λουκά "Ένα βιβλίο ένα ταξίδι", που ήταν αφιερωμένη στην Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Πρώτη προβολή στις 20.3.2018 και σε επανάληψη στις 21.3 και στις 24.3.2018 στο κανάλι TV100.]

Παρουσίαση συλλογής διηγημάτων

Την Τετάρτη 21 Φεβρουαρίου 2018, ώρα 7.30 μ.μ., θα παρουσιαστεί στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (Εθνικής Αμύνης 27) το βιβλίο της Κυριακής Καρούλια-Τέη «Ήμουνα γυναίκα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Οδός Πανός».

Ομιλητές: Διονύσης Στεργιούλας, Γιώργος Χρονάς και η συγγραφέας.